Гродненский государственный университет имени Янки Купалы - ГЕРОЙ САВЕЦКАГА САЮЗА ГЕНЕРАЛ-МАЁР А.А. ВАШКЕВІЧ (1901-1945): «ЯГО МУЖНАСЦЬ НЕ ВЕДАЛА МЕЖАЎ»

Аляксандр Аляксандравіч Вашкевіч - савецкі і польскі ваенны дзеяч, генерал-маёр, генерал брыгады Войска Польскага, Герой Савецкага Саюза. Нарадзіўся 11 жніўня 1901 года ў вёсцы Белавеж Пружанскага павета Гродзенскай губерні Расійскай імперыі (цяпер Гайнаўскі павет Падляскага ваяводства, Польшча) у беларускай сялянскай сям'і. Вёска знаходзілася ў цэнтры запаведнай Белавежскай пушчы, адсюль і яе назва. У канцы ХIХ-пачатку ХХ стагоддзя гэтае месца з'яўлялася паляўнічай рэзідэнцыяй царскай сям'і, а ўсё насельніцтва Белавежы было занята яе абслугоўваннем. Аляксандр Вашкевіч тут скончыў пачатковую школу, і яшчэ падлеткам стаў працаваць на падручным на паравым млыне.

Хрысцілі Аляксандра Вашкевіча ў царкве Святога Мікалая ў Белавежы. Будаўніцтва яе па плане віленскага архітэктара Піменава і пад кантролем гродзенскага губернскага інжынера Раманава пачалося ў 1890 годзе. 20 жніўня 1894 г. будаўніцтва наведаў імператар Аляксандр III, на чые сродкі ствараўся храм. 22 студзеня 1895 г. біскуп Літоўскі і Віленскі Іеранім асвяціў новы храм, прызнаны ў той час самым прыгожым у Гродзенскай губерні. У 1905 годзе парафія налічвала 2315 чалавек. Прыхаджанамі яго былі жыхары Белавежы, а таксама бліжэйшых вёсак Сточек, Застава, Падаляны, Пагарэльцы, Цярэміскі, Прыбудкі.

У жніўні 1915 года напярэдадні прыходу германскіх войскаў усё насельніцтва Белавежы было эвакуіравана ў глыб Расіі. Жыхары Гродзенскай губерні былі расселены ў Калужскай, Тульскай, Маскоўскай і іншых аддаленых ад фронту губернях. У сілу рэвалюцыйных падзей і распачатай Грамадзянскай вайны Аляксандр Вашкевіч апынуўся ў Ташкенце. У 1919 годзе тут ён быў прызваны ў Чырвоную Армію. У яе складзе браў удзел у ваенных дзеяннях супраць атрадаў басмачоў. У 1920 годзе ён скончыў кулямётную, а ў 1925 годзе - Ваенную пяхотную школу, пасля чаго паспяхова працягваў службу ў стралковых частках РСЧА. У 1938 годзе быў узнагароджаны медалём "ХХ гадоў РККА".

З сакавіка 1943 года падпалкоўнік Вашкевіч прымаў удзел у баях з гітлераўцамі на Варонежскім і Стэпавым франтах Вялікай Айчыннай вайны. Свой першы баявы ордэн Чырвонай Зоркі ён атрымаў 26 ліпеня 1943 года. У паданні да гэтай узнагароды адзначалася: «У перыяд наступу суперніка з 5-га па 13-га ліпеня 1943 года ў раёне Маслава Прыстань у надзвычай складаных умовах бою супраць праўзыходных сіл суперніка, які ўжыў на правым флангу палка танкі, тав. Вашкевіч умелым кіраўніцтвам дзеяннямі падраздзяленняў палка прыпыніў прасоўванне суперніка наперад і здолеў арганізаваць выключна ўстойлівую абарону. У выніку гэтых баёў палком знішчана 1500 салдат і афіцэраў суперніка, падбіта 6 танкаў, 2 танкеткі, 2 самаходныя гарматы і 1 варожы самалёт.

Згаданыя баі адбываліся ў разгар знакамітай бітвы на Курскай дузе. Жорсткасць баёў у раёне Маславай Прыстані 5—7 ліпеня 1943 года пацвярджаецца тым фактам, што па данясеннях з 7-й гвардзейскай арміі, на 31 ліпеня 1943 года ў 224-м гвардзейскім стралковым палку лічылася зніклымі без вестак у Безлюдаўцы 05 ліпеня 1943 года 23 чалавекі, а блакіраваны раніцай 05 ліпеня 1943 года ў Карнаухаўцы 3-і батальён 229-й гвардзейскага стралковага палка цалкам загінуў, гэтак жа трагічна склаўся лёс асабовага складу 2-га батальёна. 5 ліпеня 1943 года ў баях за Маславу Прыстань з лепшага боку праявіў сябе гвардыі лейтэнант В. М. Калеснікаў. Кулямётная рота пад яго камандаваннем (пазіцыі знаходзіліся на захад ад вуліцы Лясная) знішчыла ў баі 300 варожых салдат і афіцэраў, задушыла 14 кулямётных кропак праціўніка. Убачыўшы, што гітлераўцы атачаюць камандны пункт роты, Калеснікаў асабіста вынес на камандны пункт два кулямёты і адкрыў агонь па надыходзячых парадках гітлераўцаў. Калі адзін кулямёт быў разбіты, ён памяняў месца вядзення бою і з другога кулямёта біў па ворагу. У гэтым баі ён знішчыў да 200 гітлераўцаў. Пачынаючы з 12 ліпеня 1943 года баявыя дзеянні на тэрыторыі Маславай Прыстані разгарэліся з новай сілай. 23 ліпеня 1943 года часткі 72-й гвардзейскай стралковай дывізіі і 213-й стралковай дывізіі выйшлі на правы бераг ракі Северскі Данец, цалкам заняўшы Маславу Прыстань.

793-ы стралковы полк (213-я стралковая дывізія, 7-я гвардзейская армія) пад камандаваннем падпалкоўніка Аляксандра Вашкевіча вызначыўся і ў баі на ўкраінскай зямлі. У ноч на 27 верасня 1943 года полк фарсіраваў раку Днепр у раёне вёскі Днеправакаменка Верхнядняпроўскага раёна Днепрапятроўскай вобласці, дзе без страт замацаваўся на плацдарме, а неўзабаве паспяхова развіў наступленне. Указам Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР ад 26 кастрычніка 1943 года за ўмелае камандаванне стралковым палком, узорнае выкананне баявых заданняў камандавання на фронце барацьбы з нямецка-фашысцкімі захопнікамі і праяўленыя пры гэтым мужнасць і гераізм падпалкоўніку Аляксандру Аляксандравічу Вашкевічу прысвоена званне Героя Савецкага Саюза з уручэннем ордэна Леніна і медалю "Залатая Зорка" (№ 1480).

У наступным, аж да 23 ліпеня 1944 года, палкоўнік Аляксандр Аляксандравіч Вашкевіч камандаваў 797-м стралковым палком 232-й Сумска-Кіеўскай стралковай дывізіі, а неўзабаве, як ураджэнец месцаў у 1921-1939 гадах якія ўваходзілі ў склад Польшчы, а таксама дасведчаны камандзір быў прызначаны на пасаду камандзіра 5-й пяхотнай дывізіі Войска Польскага. 3 лістапада 1944 года Вашкевічу было прысвоена воінскае званне генерал брыгады Войска Польскага.

5-я пяхотная дывізія, сфарміраваная ў складзе падкантрольнай Савецкаму Саюзу Польскай народнай арміі, павінна была ўвайсці ў склад 2-й арміі, сфарміраванай на вызваленых ад немцаў тэрыторыях Польшчы. У студзені 1945 года ёй было загадана паступова прасоўвацца на фронт і працягваць навучанне асабістага складу. У бой яна ўступіла ў апошні месяц вайны, 16 красавіка 1945 года, у складзе паўднёвага крыла бітвы за Берлін, а затым удзельнічаў у бітве пры Баўтцэне. Падчас Баўтцэн-Вайсенбергскай бітвы 5-я пяхотная дывізія Войска Польскага панесла цяжкія страты. 21 красавіка 1945 года падчас контратакі нямецкіх войскаў штаб дывізіі быў акружаны ў паселішчы Таўэр, і падчас перастрэлкі цяжка параненага генерала Вашкевіча фашысты захапілі ў палон. Хутчэй за ўсё, падчас допыту яго катавалі, а на наступны дзень ён быў па-зверску забіты. Яго знявечаны труп быў знойдзены чырвонаармейцамі ў лесе ў раёне Гёрліца толькі 4 мая 1945 года. Пахавалі героя з вайсковымі ўшанаваннямі ва Уяздаўскім парку польскай сталіцы, а пасля перапахавалі на Варшаўскіх вайсковых могілках «Павонзкі». 11 ліпеня 1945 года яму пасмяротна прысвоілі воінскае званне генерал-маёра Чырвонай Арміі. За час вайны наш зямляк быў удастоены наступных узнагарод: Медаль "Залатая Зорка" (26.10.1943); два ордэны Леніна (26.10.1943, 21.02.1945); два ордэны Чырвонага Сцяга (26.07.1943, 03.11.1944); ордэн Айчыннай вайны 1-й ступені (09.06.1945). Мужнага воіна, Героя Савецкага Саюза Аляксандра Аляксандравіча Вашкевіча, павінны памятаць на Гродзеншчыне.

Рис. 1. Archiwum Państwowe w Białymstoku, Sygnatura 4/993/0/-/6, Daty 1901 – 1903